नगर परिषद
- २५ हजारापेक्षा अधिक लोकसंख्या असलेल्या शहरी भागात नगर परिषदेची स्थापना केली जाते .
- काही वेळेस लोकसंख्या या निकषास महत्व न देता व्यावसायिक आकृतिबंधाच्या आधारेही एखाद्या वस्तीला नगरपालिकेचा दर्जा दिला जातो .उदा.माथेरान हे थंड हवेचे ठिकाण व पर्यटन केंद्र असल्यामुळे कमी लोकसंख्या असूनही तेथे नगरपालिका आहे .
- लोकसंख्येच्या प्रमाणानुसार नागरी क्षेत्रांचे तीन वर्ग करण्यात आले आहेत.
लोकसंख्या | नगर परिषदेचा वर्ग | राज्यातील नगर परिषदांची संख्या |
४० हजारहून कमी | ‘क’ वर्ग | १३९ |
४० हजार ते एक लाख | ‘ब’ वर्ग | ७२ |
एक लाखाहून अधिक | ‘अ’ वर्ग | १८ |
| एकूण | २२९ |
नगर परिषदेची रचना
- नवीन नियमानुसार नगराध्यक्षाची निवड जनतेकडून प्रौढ मतदानाने होणार आहे.
- प्रौढ मतदानाद्वारे नगरसेवकाची निवड होते .शहराचे लोकसंख्येच्या प्रमाणात ‘प्रभागनिहाय’ विभागणी केली जाते.प्रत्येक प्रभागातून सभासदाची निवड केली जाते.
- नगर परिषदेमधील काही जागा अनुसूचित जाती-जमाती,नागरिकांचा मागासवर्ग आणि सर्व वर्गातील स्त्रिया यांच्यासाठी राखीव असतात.स्त्रियांसाठी ५० टक्के जागा राखीव असतात.
मुख्याधिकारी
- हा नगर परिषदेचा प्रशासन यंत्रणेचा प्रमुख असतो.
- महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाची परीक्षा उतीर्ण झालेल्या व्यक्तीची या पदावर सरकार नेमणूक करत असते .
- विविध विभागांतील अधिकारी मुख्याधिकारी यांना प्रशासकीय कामात मदत करतात.
नगरपालिकेची कामे
- पाणी पुरवठ्याची व्यवस्था करणे
- रस्ते,पूल,बाजार,शौचालये ,प्रसाधन गृह ,पशुसंवर्धन केंद्रे ,गटारे बांधणेव त्यांची व्यवस्था पाहणे.
- रस्त्यावर दिव्यांची व्यवस्था पाहणे .
- जन्ममृत्यूची नोंद करणे
- अग्निशामक सेवा पुरविणे
- स्मशानभूमीची व्यवस्था करणे
- सार्वजनिक आरोग्यविषयक सोयी उपलब्ध करून देणे.
- प्राथमिक शिक्षणाची व्यवस्था करणे.
- दवाखाने,माध्यमिक शाळा ,वाचनालये स्थापन करून चालविणे.
- नगर सभागृह बांधणे,बगीचे निर्माण करणे
उत्पन्नाची साधने
- घरपट्टी,पाणीपट्टी,बाजारपट्टी
- मनोरंजन कर ,प्रशिक्षण कर ,वाहन कर
- सरकारी अनुदान
महानगरपालिका
- महानगरपालिका हि शहरी स्थानिक स्वराज्य संस्था आहे.
- ज्या शहराची लोकसंख्या तीन लाखांपेक्षा जास्त असते,त्या शहरात राज्याच्या विधीमंडळाने संमत केलेल्या कायद्यानुसार महानगरपालिका स्थापन केली जाते.
- महाराष्ट्रात प्रथम मुंबई येथे महानगरपालिका स्थापन करण्यात आली.
महानगरपालिकेची रचना
- महानगरपालिकेच्या सभासदांची संख्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात ठरवली जाते.
- निवडणुकीसाठी वेगवेगळ्या प्रभागांमध्ये शहराची वविभागणी केली जाते .या प्रभागामधून प्रोढ मतदान पद्धतीने सभासद निवडले जातात .हि निवड पाच वर्षाच्या मुदतीसाठी करण्यात येते .
- महानगरपालिकेतील काही जागा अनुसूचित जाती-जमाती,नागरिकांचा मागासवर्ग आणि सर्व वर्गातील स्त्रिया यांच्यासाठी राखीव असतात.स्त्रियांसाठी ५० टक्के जागा राखीव असतात.
महापौर
- महानगरपालिकेच्या प्रमुखास ‘महापौर ‘असे म्हणतात .महापौराची निवड महानगरपालिकेचे सभासद करतात. उपमहापौराची निवड हि त्याच वेळी करण्यात येते .या दोन्ही पदाधिकाऱ्यांची निवड अडीच वर्षासाठी होते.
- महापौर हा शहराचा पहिला नागरिक मानला जातो.तो महानगरपालिकेच्या सभांचे अध्यक्षस्थान स्वीकारतो.
- व कामकाजाचे नियमन करतो.महापौराचे पद हे प्रतिष्ठेचे आणि सन्मानाचे मानले जाते.
- महापौराच्या पदासाठी शासनाच्या नियमानुसार आरक्षण ठेवण्यात आले आहे.
स्थायी समिती
- महानगरपालिकेचा कारभार विविध समित्यांमार्फत चालतो .
- प्रत्येक महानगरपालिकेत एक स्थायी समिती असते .महानगरपालिकेचे सर्व धोरणात्मक निर्णय ती घेते .
- याशिवाय शिक्षण ,आरोग्य ,परिवहन ,पाणीपुरवठा इ.विषयांसाठी मनपा प्रभाग समित्यांची नेमणूक करते
- प्रत्येक प्रभाग समितीत दोन किंवा अधिक प्रभागांचे प्रतिनिधी असतात.
प्रशासन यंत्रणा
- ‘महानगरपालिका आयुक्त’ हा महानगरपालिकेच्या प्रशासन यंत्रणेचा प्रमुख असतो.या पदावर भारतीय प्रशासकीय सेवा परिक्षा उतीर्ण झालेल्या जेष्ठ अधिकाऱ्याची नेमणूक सरकारकडून केली जाते .तो महानगरपालिकेचा ‘मुख्य कार्यकारी अधिकारी’म्हणून कार्य पाहतो.
- महानगरपालिकेने घेतलेल्या सर्व निर्णयांची ‘मनपा आयुक्त ‘अमलबजावणी करतो.तो महानगरपालिकेचे वार्षिक अंदाजपत्रक तयार करतों .महानगरपालिकेच्या बैठकीस तो उपस्थित राहतो;परंतु निर्णय घेताना मतदान घेतल्यास त्याला मत देण्याचा अधिकार नसतो.विविध विभागातील अधिकारी महानगरपालिका आयुक्ताला प्रशासकीय कामांत मदत करतात.
महानगरपालिकेची कामे
- महानगरात राहणाऱ्या लोकाना आवश्यक त्या सेवा व सुविधा पुरविणे हि महानगरपालिकेची जबाबदारी असते.
- पिण्याच्या पाण्याचा नियमित पुरवठा करणे.
- जन्म-मृत्त्युची नोंद ठेवणे
- दवाखाने-इस्पितळे चालविणे आणि रोग प्रतिबंधक लस टोचणे
- रस्ते दुरुस्ती ,रस्ते साफसफाई ,सांडपाण्याची विल्हेवाट.
- झोपाद्पात्त्यांची सुधारणा करणे , गलीच्च वस्त्या सुधारणे
- अग्निशामक सेवा पुरविणे .
- प्राथमिक,माध्यमिक शाळा चालविणे.
- गरिबांसाठी घरे बांधणे ,धर्मशाळा व विश्रांतीगृह बांधणे .
- वाचनालय चालविणे ,नाट्यगृह बांधणे ,बागबगीचे व उद्यान निर्माण करणे.
- वीजपुरवठा व शहर वाहतूक करणे
- पशुवध केंद्राची व्यवस्था पाहणे .
- घरांना क्रमांक देणे
- रस्त्यांवर दिव्याची सोय करणे
- स्मशानभूमीची व्यवस्था करणे.
उत्पनाची साधने
- जकात कर हे उत्पनाचे सर्वात महत्वाचे साधन आहे .
- पाणीपट्टी,घरपट्टी,मनोरंजन कर ,यात्रा कर,शिक्षण कर इ.
- राज्य सरकारची आर्थिक मदत व अनुदान
- मनपाच्या ताब्यातील जमिनीची विक्री करून मनपा पैसा उभारते.
महाराष्ट्रातील महानगरपालिका
- अकोला
- अमरावती
- औरंगाबाद
- उल्हासनगर
- कल्याण-डोंबिवली
- कोल्हापूर
- ठाणे
- नवी मुंबई
- नागपूर
- नाशिक
- पिंपरी-चिंचवड
- पुणे
- भिवंडी-निजामपूर
- मीरा-भाईंदर
- मुंबई
- सांगली-मिरज-कुपवाड
- सोलापूर
- नांदेड-वाघाळा
- मालेगाव
- धुळे
- जळगाव
- अहमदनगर
- वसई-विरार
- लातूर
- चंद्रपूर
- परभणी
- पनवेल
थोडक्यात महत्वाचे
- नागरी स्वराज्य संस्थेची सर्वोच्च संस्था-महानगरपालिका
- महाराष्ट्रातील कटकमंडळे –सात
- महानगरपालिकेची निर्मितीचे अधिकार – राज्य सरकार
- महाराष्ट्रातील सर्वात जुनी मनपा-मुंबई
- राज्य,देश व आशिया खंडातील सर्वात श्रीमंत मनपा –पिंपरी चिंचवड
- भारतातील कटक मंडळांची संख्या -६२
- नगरपालिकेच्या प्रमुखास म्हणतात-नगराध्यक्ष
- महानगरपालिकेच्या प्रमुखास म्हणतात-महापौर
राजीनामा
घटक
पद
राजीनामा यांच्याकडे देतात
नगर परिषद
नगरसेवक
नगराध्यक्ष
उपनगराध्यक्ष
नगराध्यक्ष
नगराध्यक्ष
जिल्हाधिकारी
महानगरपालिका
नगरसेवक
महापौर
उपमहापौर
महापौर
महापौर
विभागीय आयुक्त
